Korona virüs aşısına ilk kim sahip olacak ve dağıtımı nasıl yapılacak?

Araştırma laboratuvarları ve ilaç şirketleri, etkili bir aşının gelişimi, test süreci ve üretimiyle ilgili düzenlemeleri yeniden belirliyor.

Aşının küresel çapta dağıtımı için daha önce benzeri görülmemiş adımlar atılıyor. Ama aşıya sahip olma yarışışını zayıf ülkelerin göz ardı edilmesi pahasına zengin ülkelerin kazanacağına dair kaygılar da var.

Henüz çalışmalar devam etse de, etkili bir sonuç alınması durumunda bu aşıya önce kim sahip olacak? Ücreti ne kadar olacak? Ve yaşanan küresel kriz de göz önünde bulundurulduğunda, kimsenin geride kalmadığından emin olmak için ne gibi adımlar atılacak?

Salgın hastalıklarla mücadele için aşıların gelişimi, test süreci ve teslimatı genelde yıllar alan bir süreçtir. Bulunan aşının başarılı olacağının güvencesi de yoktur.

Bugüne dek yalnızca bir bulaşıcı hastalık tamamen yok edildi: Çiçek hastalığı. Bu hastalığın sonunu getiren mücadele de 200 yıl sürdü.

Diğer yaşadığımız, çocuk felci, tetanos, kızamık, kabakulak ve tüberküloz gibi hastalıkların ise aşıları var.

Korona virüs aşısı ne zaman bulunur?
Kovid-19'a karşı geliştirilmekte olan aşıların denemeleri binlerce gönüllünün katılımıyla devam ediyor.

Normalde araştırmasından teslimatına beş ila on yıl alan bir süreç aylara sığdırılmaya çalışılıyor. Aynı zamanda, yatırımcılar ve üreticiler etkili bir aşı üretimine hazırlık için milyarlarca doları riske atarken, üretim kapasitesi de artırılıyor.

Rusya, Sputnik-V aşısı denemelerinin hastalarda bağışıklık tepkisine dair işaretler verdiğini ve Ekim ayında kitlesel aşılama sürecine başlanacağını söyledi.

Çin de başarılı bir aşı geliştirdiğini ve askeri personeline uygulanacağını duyurdu. Ama her iki aşının üretim hızıyla ilgili kaygılar da gündeme getirildi.

İki aşı da Dünya Sağlık Örgütü'nün (WHO), üçüncü aşama klinik deneylere ulaşan aşılar listesinde yer almıyor. Bu aşama insanlar üzerinde geniş çaplı denemeleri kapsıyor.

Bu listede öne çıkan bazı aşı adaylarının bu yıl sonuna kadar onaylanması bekleniyor. Yine de, Dünya Sağlık Örgütü 2021'nin ortasında kadar Kovid-19'a karşı yaygın aşılama süresinin başlamasını öngörmüyor.

Oxford Üniversitesi'nin aşı ruhsatına sahip İngiliz ilaç üreticisi AstraZenaca, küresel üretim kapasitesini artırıyor ve yalnızca Birleşik Krallık için 100 milyon doz tedarik etmeyi kabul etti.

Başarılı olması ve onaylanması durumunda küresel olarak da bu sayının 2 milyar olması bekleniyor. İngiltere'de bir gönüllüde olumsuz reaksiyon görüldüğü şüphesi üzerine klinik deneylere bu hafta ara verildi.

Pfizer ve BioNTech, Kovid-19 programı kapsamında geliştirdikleri mRNA aşısına 1 milyar dolardan fazla yatırım yaptıklarını söylediler. Aşının en erken bu yıl Ekim ayına kadar düzenlemeye ilişkin onay almaya hazır hale gelmesi bekleniyor.

Onaylanması, 2020 sonuna kadar 100 milyon doz, 2021 sonuna kadar da 1.3 milyar dozdan fazla üretimin yapılacak olması anlamına gelir.

Klinik deney aşamasında olan yaklaşık 20 farklı ilaç firması daha var.

Bu firmaların hepsi aşı gelişiminde başarılı olamayacak, zira normalde aşı deneylerinin yalnızca yaklaşık %10'u başarılı oluyor. Küresel odağın aşı üzerinde yoğunlaşması, yeni ittifakların oluşması ve ortak gayenin bu sefer başarı oranını artırması umuluyor.

Ama bu aşılardan biri başarılı olsa bile hemen herkese yetmeyeceği açık.

Aşı milliyetçiliğini önlemek
Hükümetler bahislerini başarılı olması beklenen aşı adaylarını garantiye almaya planlarına yatırıyor. Resmi olarak sertifika verilmeden veya onaylanmadan farklı adaylarla milyonlarca dolarlık anlaşmalar yapılıyor.

Örneğin İngiltere hükümeti, başarılı olsun olmasın, altı olası koronavirüs aşısı adayı ile açıklanmayan ücretler karşılığında anlaşma yaptı.

ABD de başarılı bir aşı programı için geliştirdiği yatırım programından Ocak ayına kadar 300 milyon doz elde etmeyi umuyor. ABD Salgın Hastalıkları Kontrol ve Önleme Merkezi (CDC) eyaletlere 1 Kasım'a kadar aşı dağıtımına hazırlıklı olmaları talimatı verdi.

Ama her ülke aynı adımlar atabilecek durumda değil.

Sınır Tanımayan Doktorlar (MSF) gibi kritik bölgelerde aşı dağıtımı yapan yardım kuruluşları, ilaç şirketleriyle ön anlaşmaları garanti altına almanın "zengin uluslar tarafından tehlikeli bir aşı milliyetçiliği yarattığını" söylüyor.

Bu anlaşmalar, daha yoksul ve zayıf ülkelere ayrılması gereken küresel stokların da azalması demek.

Geçmişte, çocuklara menenjit gibi salgınlara karşı bağışıklık kazandırmaya çalışan bazı ülkeler, bu hayat kurtaran aşıların yüksek fiyatları yüzünden birçok zorlukla karşılaştı.

Dünya Sağlık Örgütü'nün tıbbi ve sağlık ürünlerine erişimden sorumlu genel müdür yardımcısı Dr. Mariangela Simao aşı milliyetçiliğinin kontrol altında tutulması gerektiğini söyledi:

"Zorluk, yalnızca daha fazla para ödeyenin değil, tüm ülkelerin erişiminin olacağı, adil erişim hakkı sağlamak."

Küresel aşı görev gücü mü var?
WHO herkese aynı fırsatı vermek için, Salgına Hazırlık ve Yenilikler Koalisyonu (CEPI) ile hükümetler ve Gavi olarak bilinen kuruluşlardan oluşan Aşı İttifakı (Vaccine Alliance) ile ortak çalışıyor.

En az 80 zengin ülke ve ekonomi, Covax olarak bilinen küresel aşı planının imzacısı oldu. Amaç, ilacın satın alınıp dünya geneline adil dağıtılabilmesi için 2020'ye kadar 2 milyar dolar toplamak. Dünya Sağlık Örgütü'nden ayrılmak isteyen ABD ise imzacılardan biri değil.

Kaynakları Covax'ta toplayarak katılımcılar, Afrika, Asya ve Latin Amerika'da düşük gelirli 92 ülkeye Kovid-19 aşıları için 'hızlı, adil, eşitlikçi erişim' sağlamayı umuyor.

Çok uluslu çalışma, farklı aşı araştırma ve geliştirme programlarını fonlamaya ve ihtiyaç duyulduğu durumlarda üreticilerin üretimi artırmalarına yardım etmeye çalışıyor.

Program dahilindeki geniş çaplı aşı denemeleri portföyüyle, 2021 sonuna kadar en az bir güvenli ve etkili aşıdan yaklaşık 2 milyar doz tedarik edilmesi hedefleniyor.

Gavi'nin CEO'su Dr. Seth Berkley, "Kovid-19 aşılarıyla işlerin daha farklı olmasını istiyoruz. Eğer yalnızca en zengin ülkeler koruma altına alınırsa, küresel olarak yayılmaya devam eden pandemi uluslararası ticaret ve toplumları bütün olarak vurmaya devam edecek" dedi.

Aşının ücreti ne kadar olacak?
Aşı gelişimine milyarlarca dolar yatırılırken, milyonlarca dolar da aşının tedarikine ayrılıyor.

Doz başına fiyatlar aşının türüne, üreticisine ve sipariş miktarına bağlı. Örneğin ilaç şirketi Moderna'nın geliştirmekte olduğu aşısını doz başına 32 dolar ile 37 dolar arasında sattığı bildiriliyor.

Diğer yandan AstraZeneca'nın ise aşıyı 'maliyetine' satacağını veya pandemi boyunca doz başına birkaç dolar fiyat belirleyeceği söyleniyor.

Miktar olarak dünyanın en büyük aşı üreticisi olan Hindistan Serum Enstitüsü (SSI), Hindistan ve düşük orta gelirli ülkelere 100 milyon doz aşının tedarik edilmesi için Gavi ve Bill & Melinda Gates Vakfı tarafından da 150 milyon dolar destek aldı. Tavan fiyatının doz başına 3 dolar olacağı belirtiliyor.

Ücreti aşıyı olan hastaların ödemesi beklenmiyor.

Birleşik Krallık'ta kitlesel dağıtım İngiltere Ulusal Sağlık Hizmetleri (NHS) tarafından yapılacak. Tıp öğrencileri, hemşireler, diş hekimleri ve veterinerler aşı sürecinde mevcut NHS personeline destek için eğitilecek. Bu konuyla ilgili konsültasyon devam ediyor.

Avustralya dahil birçok farklı ülke de aşıyı halka ücretsiz yapacak.

Aşıyı, küresel dağıtım çarkının en önemli dişlilerinden olan insani yardım kuruluşları aracılığıyla sahip olanlardan da ücret alınmayacak.

ABD'de aşı ücretsiz olsa da, sağlık çalışanları aşıyı yaptıkları için ücret alabilir. Dolayısıyla sigortası olmayan Amerikalılara aşı faturası kesilebilir.