Ufkunuzu genişletecek 6 radikal fikir

5 / 7

---

EVRİMİ DEĞİŞTİREBİLİRİZ

Doğal seçilim, yalnızca organizmanın sağ kalmasına ya da üremesine yardımcı olan özelliklerin yaygınlaşmasını sağlıyor. Fakat "gen sürücüsü" dediğimiz şeyi kullanarak evrimi hızlandırmak ve bu kısıtlamanın üstesinden gelmek mümkün.

Gen sürücüsü denen şey, kalıtım kurallarını çiğneyerek etkinlik gösteren DNA parçaları. Birçok organizma her ebeveyninden bir tane olmak üzere miras aldığı kromozom çiftlerine sahiptir, yani yavruların herhangi bir geni annesinden ya da babasından devralma olasılığı yarı yarıyadır. Fakat bir gen sürücüsü, kendisini taşıyan kromozomdaki DNA dizisini kopyalayıp diğer kromozoma yapıştırabilir ve sürücü genin, organizmanın sonraki nesillerine %100 olasılıkla aktarılmasını sağlayabilir. Birkaç nesil içinde sürücü, nüfusun gen havuzuna hızla yayılır.

Koca bir popülasyonun genetiğini değiştirme olasılığı, bir zamanlar yalnızca doğal gen sürücüleriyle mümkündü ama bunlar kendilerini sadece belirli konumlara kopyalayıp yapıştırabiliyorlardı. Ne var ki CRISPR adındaki gen düzenleme sistemi sayesinde bilim insanları artık belli DNA dizilerini hedef alan yapay sürücüler geliştirebiliyor. Böylesi bir başarıyı bundan on yıl önce hayal etmek bile olanaksızdı. "Koca türlerin genetiğini değiştirebileceğimizi hayal bile etmek olanaksızdı," diyor MIT'de evrim mühendisi olarak çalışan Dr. Kevin Esvelt. Esvelt, ilk CRISPR gen sürücüsünü mayalarda geliştirdi ve bunu kullanarak daha önceki değişiklikleri hedef alıp üzerine yazabileceğinizi, bir başka deyişle, gen sürücüsünün etkisinin tersine döndürülebileceğini kanıtladı.

Gen sürücüsü, sırf 2016'da 445.000 kişinin ölümüne yol açan sıtma gibi hastalıkların kökünü kazıyabilir. Sıtma, hastalıklı dişi sivrisineklerin ısırığıyla insana aktarılan kan parazitlerinden kaynaklanıyor, izlenebilecek yaklaşımlardan biri, üremeyi engelleyerek böcekleri ortadan kaldırmak. Bu, Imperial College London'da genetikçi Profesör Austin Burtileimmünolog Profesör Andrea Crisanti'nin yürüttükleri Target Malaria (Pledef Sıtma) projesinde laboratuvarda test ediliyor. Araştırmacılar 2018'de gen sürücülerini kullanarak dişi sivrisinekleri kısırlaştırdılar ve tutsak popülasyon sadece sekiz nesil içinde çöktü. Doğadaysa bu "bastırma sürücüsü" sivrisinek rakamlarını, sıtma parazitlerinin devamını sağlayacak eşik seviyesinin altına indirebilir.

Gen sürücüleri organizmaları koruyabilir de. Örneğin ziraat alanındaki bir "değişim sürücüsü" haşereleri, ekinlerin tadından hoşlanmayacak hâle getirebilir. Bu da tarlalara zehirli ilaç sıkma ihtiyacını ortadan kaldırır. Doğa korumada ise gen sürücüleri, soyu tehdit altındaki organizmaları tehdit eden yayılmacı hayvanları (mesela adalarda birçok türün ortadan kalkmasına yol açan sıçanları) hedef alabilir.

Fakat gen sürücüleri zararlı da olabilir. Esvelt'in ekibinin geliştirdiği matematiksel modele göre, önü alınmadan yayılan bir sürücü, hedef popülasyondan dünyanın başka yerlerine mutlaka yayılıyor (hayvanların göçü, kazara ya da kasten serbest kalması gibi sebeplerle). Yani bir türü ortadan kaldırmayı planlamadığınız sürece kendini kısıtlayan geçici ve tercihen yerel etkilere sahip sürücüler kullanmakta fayda var.

Esvelt, potansiyel risklerine karşılık gen sürücüsü teknolojisinin bizleri coşkulandırması gerektiğini söylüyor. "Ekolojik sorunları çözmek için doğanın sağladığı araçları kullanmanın bir yolu," diyor. DR JV CHAMARY